Sa'yın Meşru Oluşu
Buhari'nin İbn Abbas'dan rivayet ettiğine göre, İbn Abbas (r.a.) şöyle demiştir: "İbrahim aleyhisselam Hâcer ile henüz meme emmekte olan oğlu İsmail aleyhisselam'i Mekke'nin bulunduğu yere, Zemzem'in üstündeki büyük bir ağacın yanına getirip bıraktı. O gün Mekke'de hiç kimse olmadığı gibi su da yoktu. İbrahim aleyhisselam, ana ile oğlun yanına bir dağarcık hurma ile bir kap su bırakmıştı. Sonra İbrahim aleyhisselam ayrılırken İsmail aleyhisselam 'in annesi, arkasından; "Ey İbrahim, bizi ne insan, ne de hiç bir şey bulunmayan bu vadide bırakıp nereye gidiyorsun?" dedi. Hacer bu soruyu tekrar ettikçe, İbrahim aleyhisselam ona dönüp bakmıyordu. Bunun üzerine Hacer; "Bunu sana Allah mı emretti?" diye sorunca, İbrahim aleyhisselam; "Evet" dedi. Hacer, "Öyle ise Allah bizi zayi etmez," dedi. (Başka bir rivayette Hacer; "Bizi kime bırakıyorsun?" deyince, İbrahim aleyhisselam; "Allah'a," dedi. Hacer; "Razı oldum", diyerek döndü.) Bunun üzerine İbrahim aleyhisselam Hacer'le İsmail'den ayrıldıktan ve bunlar tarafından görülemeyecek şekilde uzaklaştıktan sonra Seniyye mevkiine geldi. Burada Beyt-i Şerif'in yerine dönerek ellerini kaldırdı ve şu duayı okudu: "Rabbimiz, zürriyetimden bir kısmını ben Senin Beyt-i Muharrem'inin yanında, ekin bitmez bir vadi içinde yerleştirdim. Rabbimiz, Beyt'inde namaz kılmak için insanlardan bir takım kimselerin gönüllerini bunlara doğru meylettir de bu ziyaretçilerin armağanlarından zürriyetimi rızıklandır. Umulur ki nimetine bunlar şükrederler." (İbrahim: 37)
İsmail aleyhisselam 'in annesi ağacın altında oturdu. Oğlunu yan tarafına koyarak su kırbasını beline bağlayıp ondan içiyor ve oğlunu emziriyordu. Nihayet kırbadaki su bitmiş, erzak tükenmişti. Çocuğunun susuzluktan kıvrandığını görüyordu. Gördüğü kötü manzara karşısında çocuktan ayrıldı, biraz ilerdeki Safa tepesine çıktı. Etrafa bakındı, kimseyi görmek mümkün değildi. Oradan indi, eteğini toplayıp çevik bir insan tavrıyla sa'y ederek vadiyi geçti. Merve'ye geldi. Burada da durup bir tek insan görebilmek ümidi ile etrafa bakındı. Burada da kimseyi göremedi. Bu hali yedi defa tekrar etti."
İbn Abbas'ın rivayetine göre Nebi aleyhisselam: "İşte hacıların Safa ile Merve arasında sa'y etmelerine sebep Hacer validemizin bu sa'yidir." buyurmuştur.
Sa'yın Hükmü
Safa Başlangıç yeri
Alimler Safa ile Merve arasında sa'y etmenin hükmü hakkında üç görüşe ayrılmışlardır.
Birinci görüş:
Sahabeden İbn Ömer, Cabir ve Aişe ile Malik, Şafii ve Ahmed'in birinci görüşüne göre; sa'y, haccın rukünlerinden bir rükündür. Şayet hacı, Safa ile Merve arasında sa'yı terkederse, haccı batıl olup kurban veya başka bir şeye zorlanmaz. Bu görüşlerine şu rivayetleri delil getirmişlerdir.
1. Buhari'nin Zühri'den rivayet ettiğine göre; "Urve şöyle demiştir: Aişe'ye sordum; "Şüphesiz Safa ile Merve Allah'ın işaretlerindendir. Her kim Beyt'i hacceder, yahut umre yaparsa, bunların arasında sa'y yapmasında bir beis yoktur." (Bakara: 158) ayeti hakkında görüşün nedir? Allah'a yemin olsun ki, Safa ile Merve arasında sa'y etmeyen kişiye bir günah yoktur." Aişle (r.a.); "Ey kardeşimin oğlu, ne kötü söz ettin. Eğer bu ayet senin tevil ettiğin gibi olsaydı; "O kimseye sa'y yapmamakta bir beis yoktur," şeklinde olurdu. Halbuki bu ayet ensar hakkında nazil olmuştur. Ensar, Müslüman olmadan önce Müşellel'deki azgın Menat putuna ibadet yaparak telbiye getiriyorlardı ve bundan sonra telbiye getiren Safa ile Merve arasında sa'y etmeyi hoş görmüyordu. Ensar Müslüman olunca, Rasulullah (s.a.v.)'e bu konuda sorarak; "Ya Rasulullah, biz Safa ile Merve arasında sa'y etmekten çekiniyorduk." dediler. Bunun üzerine Allahu Teala "Safa ile Merve Allah'ın şeairindendir." ayetini indirdi." Aişe şöyle devam etmiştir: "Rasulullah Safa ve Merve arasında sa'yı sünnet (meşru) kılmış olup bu sa'yı terk etmek kimsenin hakkı değildir."
2. Müslim'in, Aişe'den rivayet ettiğine göre Aişe (r.a.) şöyle demiştir: "Rasulullah (s.a.v.), Safa ile Merve arasında sa'y etmiştir. Müslümanlar da aynı şekilde sa'y ettiler. Böylece sa'y sünnet olmuş oldu. Ömrüme yemin olsun ki, Safa ile Merve arasında sa'y etmeyenin haccını Allah tamamlamaz."
3. Habibe binti Ebi Tecrah (Abdüddar oğullarından bir kadındır)'dan rivayet olunduğuna göre; o şöyle demiştir: "Kureyş'den kadınlarla birlikte Ebu Hüseyn'in alinin evine girdim. Rasulullah (s.a.v.) Safa ile Merve arasında sa'y ediyordu ve biz de ona bakıyorduk. Sa'yının şiddetinden elbisesi beline dolanmıştı ve hatta ben dizlerin görürüm, diyordum. Rasulullah'ın sa'y yaparken şöyle dediğin işittim: "Say ediniz, şüphesiz Allahu Teala sa'yı size gerekli kılmıştır." (İbn Mace, Ahmred ve Şafii)
4. Sa'y, hacc ve umrede bir ibadettir. Beyti tavaf etmek gibi, sa'y yapmak da hacc ve umrede bir rukün olmuştur.
İkinci Görüş:
İbn Abbas, Enes, İbn Zübeyr, İbn Sirin ve Ahmed'den bir rivayete göre, sa'y sünnet olup terkinden dolayı bir şey gerekmez. Delilleri şunlardır:
Safa Tepesi
1. Bunlar "(Safa ile Merve arasında) sa'y yapmasında bir beis yoktur." (Bakara: 158) ayetiyle delil getirmişlerdir. Sa'y yapana bir beis olmaması, say'ın vacib olmadığına delil olup, mübah olduğunu gösterir. Sa'yın sünnet olması ise "Allah'ın şearindendir." ayeti ile sabit olmuştur. Übeyre İbn Mesud'un mushafında; "Onların arasında tavaf etmemekte bir beis yoktur," şeklinde rivayet olunmuştur. Bu rivayet her ne kadar Kuran değilse de haber olma rütbesinden aşağı düşmez, böylece bu ifade diğer rivayetleri tefsir etmiş olur.
2. Sa'y adedi belli bir ibadettir. Beyt ile ilgili olmayıp bir rükun değildir. Şeytan taşlamak gibidir.
Üçüncü Görüş:
Ebu Hanife, Sevrî ve Hasan, Sa'yın vacip olup rükun olmadığı görüşündedirler. Sa'yı terketmekle hacc ve umre batıl olmaz. Terkeden kimseye kurban kesmek vacip olur.
Muğni kitabının sahibi bu görüşü tercih ederek demiştir ki:
1. Bu görüş evladır. Çünkü sa'yı gerekli kılan delil, mutlak gerekliliğe delalet etmektedir. Yoksa "bu olmadan farz tamamlanmaz" anlamında değildir.
2. Aişe (r.a.)'nın bu konudaki sözü, sahabeden ona muhalefet edenlerin sözüne terstir.
3. Binti Ebi Tecrah'ın hadisine gelince; İbnü'l-Münzir "Bu hadisi Abdullah bin Müemmel rivayet etmiş olup, hadis hakkında konuşulmuştur. Bu da hadisin bir hüküm ortaya koyduğuna delalet eder ki, bu delalet de sa'yın vacib olmasıdır.
4. Sa'y hakkındaki ayete gelince; bu ayet, insanlar cahiliyyet döneminde Safa ile Merve'deki iki put için sa'y ettiklerinden, İslam'a girdikten sonra bu yerde sa'y etmeyi kendilerine yasak sananlar hakkında nazil olmuştur.
Sa'yın Şartları
Sa'yın sıhhati için bir takım şartlar vardır.
1. Tavaftan sonra olması,
2. Yedi şavt (tur) olması,
3. Safa'dan başlayıp Merve'de bitirmesi,
4. Sa'yın, Safa ile Merve arasında uzanan yol boyunca yapılması.
Çünkü Rasulullah (s.a.v.) böyle yapmış; "Hac menasikinizi benden alın." demiştir. Şayet tavaftan önce sa'y eder veya Merve'den başlayıp Safa'da bitirirse veya Safa ile Merve arasındaki yol boyunca sa'y etmezse, sa'yı batıl olur.
Safa Tepesine Çıkmak
Safa Tepesi
Safa ile Merve tepelerine çıkmak, sa'yın sıhhati için şart değildir. Ancak bu iki tepe arasındaki mesafeyi tam olarak yürümesi, gidip gelirken her tepeyi adımlarıyla birleştirmesi gerekir. Eğer iki tepe arasındaki mesafeyi tam yürümezse, yürüyünceye kadar sa'yı yeterli olmaz.
Sa'yı Arka Arkaya Yapmak
Sa'yın arka arkaya yapılması şart değildir. Sa'yın şartlarını birleştirmeye mani olacak bir engel ortaya çıkar veya namaz başlarsa bundan dolayı sa'yını kesmesi caizdir. İşi bitince, yaptığı sa'yını üzerine bina ederek sa'yını tamamlar.
İbn Ömer'den rivayet olunduğuna göre; İbn Ömer (r.a.) Safa ile Merve arasında sa'y ederken bevli geldi de, bir kenara çekildi. Daha sonra su istedi. Abdest aldıktan sonra kalkıp sa'yını tamamladı. (Said bin Mansur)
Tavaf ise sa'yın ardı ardına yapılması şart olmadığı gibi sa'yın şartlarının da ard arda olması şart değildir.
Muğni kitabında yazarı demiştir ki; Ahmed, "sa'yı istirahat edinceye kadar veya akşama kadar tehir etmekte bir beis yoktur." demiştir. Ata ile Hasan, gündüzün evvelinde Kabe'yi tavaf edip Safa ile Merve arasında sa'yı akşama tehir etmekte bir beis görmezlerdi. Kasım ve Said bin Cübeyr de böyle yapmışlardır. Çünkü, sa'yın kendisinde ard arda yapmak gerekli olmayınca, sa'y ile tavaf arasında muvalat (birleştirmek) da evla yoluyla vacib olmaz.
Said bin Mansur'un rivayetine göre: Urve bin Zübeyer'i hanımı Sevde, Safa ile Merve arasındaki sa'yı kilosu çok fazla olduğu için, üç günde tamamlamıştır.
Sa'y Yaparken Temiz Olmakİlim ehlinin çoğu, Safa ile Merve arasında sa'yederken temiz olmanın şart olmadığı görüşüne varmışlardır.
Say alanının dışı
Çünkü Rasulullah (s.a.v.); Aişe'ye, hayız olduğu zaman; şöyle demiştir: "Hacıların yaptığı gibi yap. Ancak yıkanıncaya kadar Kabe'yi tavaf etme." (Müslim)
Aişe ve Ümmü Seleme (r.a.) şöyle demiştir: "Kadın tavaf edip iki rekat namaz kıldıktan sonra hayız olursa, Safa ile Merve arasında sa'y etsin." (Said bin Mansur)
Ancak kişinin bütün hacc ibadetlerinde temizlik üzere olması müstehabdır. Çünkü temizlik şer'an teşvik edilmiş bir iştir.
Yürüyerek ve Binek Üstünde Sa'y EtmekBinek üstünde ve yürüyerek sa'y yapmak caiz olup, ancak yürümek daha efdaldir.
İbn Abbas'ın rivayet ettiği hadiste Nebi aleyhisselam'ın yürüdüğü ifadesi vardır. Daha sonra, insanlar etrafına üşüşüp kalabalık olunca, onu görsünler ve soru sorabilsinler diye binek üstünde tavaf etmiştir. Ebu Tufeyl, İbn Abbas'a; "Safa ile Merve arasında binek üzerinde sa'y etmek, sünnet midir? Senin kavmin sünnet olduğunu sanıyorlar," deyince, İbn Abbas; "Hem doğru, hem yanlış söylüyorlar." dedi. Ebu Tufeyl "Hem doğru hem yanlış, ne demektir?" deyince İbn Abbas; "İnsanlar Rasulullah'ın etrafını sarınca, hatta evlerden akıl baliğ olmuş kız çocukları bile çıkıp "işte Muhammed, işte Muhammed" demeye başladılar. Rasulullah'ın huzurunda, ona yol açmak için insanlardan hiçbir kimse dövülmez ve öteye beriye itilmezdi. Böylece, Rasulullah'ın etrafında insanlar çoğalınca binek üstüde sa'y yapmıştır. Yürümek ve iki mil arasındaki vadide koşmak efdaldir." (Müslim)
Binek üzerinde sa'y, her ne kadar caiz ise de, mekruhtur. Tirmizi şöyle demiştir: "Alimlerden bir topluluk özürsüz olarak binek üstünde Beyt'i tavaf etmeyi ve Safa ile Merve arasında sa'y etmeyi mekruh saymışlardır. Bu görüş Şafinindir. Malikilere göre; özürsüz binek üstünde sa'y eden, eğer vakit geçmemişse, sa'yı iade eder. Eğer vakit geçmişse kurban kesmesi gerekir. Çünkü gücü yettiği müddetçe sa'y yaparken yürümesi vacibdir. Ebu Hanife de böyle söylemiştir. Rasulullah'ın binek üzerinde sa'y etmesi, insanların çok olup kalabalığın bulunması sebebine bağlamışlardır. Bu bir özür sayılıp, binek üstünde bulunmayı gerektirmektedir."
İki Mil Arasında Koşmanın Müstehab Olduğuİki mil arası dışında, Safa ve Merve arasında yürümek mendubdur. İki mil arsında ise, remel yapmak mendubdur.
Daha önce geçen, Binti Ebi Tecrah hadisinde "Nebi aleyhisselamın koştuğu ve koşmasın şiddetinden elbisesinin üzerine dolandığı" geçmekteydi.
İbn Abbas'ın geçen hadisinde de "Yürümek ve koşmak efdaldir." şeklinde geçmektedir. Yani iki mil arasındaki vadinin ortasında koşmak, kalan yerlerde ise yürümek efdaldir. Ancak koşmadan yürümek de caizdir. Said bin Cübeyr'den rivayet olunduğuna göre, o demiştir ki: "İbn Ömer'i, Safa ile Merve arasında yürürken gördüm. Eğer koşarsan o da caizdir. Çünkü Rasulullah'ı koşarken de gördüm. Bana gelince; Ben ihtiyar bir adamım." (Ebu Davud ve Tirmizi)
Bu mendubluk erkek hakkındadır. Kadına gelince; onun için koşmak mendub değildir. Bilakis kadın normal adımlarla yürür. Şafi'nin Aişe'den rivayet ettiğine göre, Aişe (r.a.) sa'y yaparken koşan kadınları gördü de, onlara: "Ancak biz örnek kişileriz... ey kadınlar size koşmak yoktur," dedi.
Safa ile Merve Tepesine Çıkmanın ve Kabe'ye Dönerek O Yerlerde Dua Etmenin Müstehab OlduğuKıbleye dönerek Safa ile Merve tepesine çıkmak ve orada din ve dünya ile ilgili dilediği duayı yapmak müstehabdır. Nebi aleyhisselam'ın fiilinden bilinmektedir ki Nebi aleyhisselam Safa kapısından çıktığında ve Safa'ya yaklaşınca;
"Safa ile Merve Allah'ın şeairindendir." (Bakara: 158) ayetini okudu ve
"Allah'ın başladığı ile başlıyorum." diyerek Safa'dan başladı Kabe'yi görecek şekilde Safa tepesine çıktı.
Sonra Kıble'ye dönerek "Allah birdir" dedi ve üç defa tekbir aldı ve Allah'a hamd ederek şöyle söyledi:
"Allah'tan başka ilah yoktur, yalnız O vardır, ortağı yoktur, mülk O'nundur, hamd O'nadır, diriltir ve öldürür, O her şeye kadirdir. Allah'tan başka ilah yoktur, yalnız O vardır. Vadini yerine getirdi, kuluna yardım etti, yalnız başına orduları dağıttı."
Sonra Safa ile Merve arasında yine dua etti. Yukarıdaki duayı üç defa tekrarladı. Sonra yürüyerek Merve'ye indi. Merve'ye gelince Kabe'yi görecek şekilde Merve tepesine çıktı. Safa'da yaptığı gibi Merve'de de yaptı. Nafi'den rivayet olunduğuna göre; o demiştir ki: "Abdullah bin Ömer (r.a.)'in Safa'da şöyle dua yaptığını işittim:
Merve'de Dua
"Allahım, şüphesiz Sen "Bana dua edin, duanızı kabul edeyim," buyurdun. Sen vadinden dönmezsin. Beni İslam'a hidayet ettiğin gibi, müslüman olarak canımı almanı senden istiyorum."
Safa ile Merve Arasında Dua EtmekSafa ile Merve arasında dua etmek, Allah'ı zikretmek ve Kuran okumak müstehabdır.
Rivayet olunmuştur ki, Nebi aleyhisselam sa'y ederken:
"Ey Rabbim, beni bağışla, bana merhamet et ve beni en sağlam yola ilet." derdi.
Yine rivayet olunduğuna göre; Nebi aleyhisselam;
"Ey Rabbim, beni bağışla, bana merhamet et, şüphesiz sen Aziz ve Kerim'sin" diye dua etmiştir.
Tavaf ve sa'y ile umre görevleri biter. Hacc-ı Temettu yapan, traş olmakla ve saçlarını kısaltmakla ihramdan çıkmış olur. Eğer Hacc-ı Kıran'a girmişse ihramı devam eder. Ancak kurban bayramı günü ihramdan çıkar. Hacc-ı Kıran yapana, farz tavafından sonra yapacağı sa'y yerine bu sa'y kafi gelir. Eğer Hacc-ı Temettu'e girmişse, farz tavaftan sonra bir kere daha sa'y yapar ve Tevriye günü (Zülhicce'in sekizinci)ne kadar Mekke'de kalır.
Buhari'nin İbn Abbas'dan rivayet ettiğine göre, İbn Abbas (r.a.) şöyle demiştir: "İbrahim aleyhisselam Hâcer ile henüz meme emmekte olan oğlu İsmail aleyhisselam'i Mekke'nin bulunduğu yere, Zemzem'in üstündeki büyük bir ağacın yanına getirip bıraktı. O gün Mekke'de hiç kimse olmadığı gibi su da yoktu. İbrahim aleyhisselam, ana ile oğlun yanına bir dağarcık hurma ile bir kap su bırakmıştı. Sonra İbrahim aleyhisselam ayrılırken İsmail aleyhisselam 'in annesi, arkasından; "Ey İbrahim, bizi ne insan, ne de hiç bir şey bulunmayan bu vadide bırakıp nereye gidiyorsun?" dedi. Hacer bu soruyu tekrar ettikçe, İbrahim aleyhisselam ona dönüp bakmıyordu. Bunun üzerine Hacer; "Bunu sana Allah mı emretti?" diye sorunca, İbrahim aleyhisselam; "Evet" dedi. Hacer, "Öyle ise Allah bizi zayi etmez," dedi. (Başka bir rivayette Hacer; "Bizi kime bırakıyorsun?" deyince, İbrahim aleyhisselam; "Allah'a," dedi. Hacer; "Razı oldum", diyerek döndü.) Bunun üzerine İbrahim aleyhisselam Hacer'le İsmail'den ayrıldıktan ve bunlar tarafından görülemeyecek şekilde uzaklaştıktan sonra Seniyye mevkiine geldi. Burada Beyt-i Şerif'in yerine dönerek ellerini kaldırdı ve şu duayı okudu: "Rabbimiz, zürriyetimden bir kısmını ben Senin Beyt-i Muharrem'inin yanında, ekin bitmez bir vadi içinde yerleştirdim. Rabbimiz, Beyt'inde namaz kılmak için insanlardan bir takım kimselerin gönüllerini bunlara doğru meylettir de bu ziyaretçilerin armağanlarından zürriyetimi rızıklandır. Umulur ki nimetine bunlar şükrederler." (İbrahim: 37)
İsmail aleyhisselam 'in annesi ağacın altında oturdu. Oğlunu yan tarafına koyarak su kırbasını beline bağlayıp ondan içiyor ve oğlunu emziriyordu. Nihayet kırbadaki su bitmiş, erzak tükenmişti. Çocuğunun susuzluktan kıvrandığını görüyordu. Gördüğü kötü manzara karşısında çocuktan ayrıldı, biraz ilerdeki Safa tepesine çıktı. Etrafa bakındı, kimseyi görmek mümkün değildi. Oradan indi, eteğini toplayıp çevik bir insan tavrıyla sa'y ederek vadiyi geçti. Merve'ye geldi. Burada da durup bir tek insan görebilmek ümidi ile etrafa bakındı. Burada da kimseyi göremedi. Bu hali yedi defa tekrar etti."
İbn Abbas'ın rivayetine göre Nebi aleyhisselam: "İşte hacıların Safa ile Merve arasında sa'y etmelerine sebep Hacer validemizin bu sa'yidir." buyurmuştur.
Sa'yın Hükmü
Safa Başlangıç yeri
Alimler Safa ile Merve arasında sa'y etmenin hükmü hakkında üç görüşe ayrılmışlardır.
Birinci görüş:
Sahabeden İbn Ömer, Cabir ve Aişe ile Malik, Şafii ve Ahmed'in birinci görüşüne göre; sa'y, haccın rukünlerinden bir rükündür. Şayet hacı, Safa ile Merve arasında sa'yı terkederse, haccı batıl olup kurban veya başka bir şeye zorlanmaz. Bu görüşlerine şu rivayetleri delil getirmişlerdir.
1. Buhari'nin Zühri'den rivayet ettiğine göre; "Urve şöyle demiştir: Aişe'ye sordum; "Şüphesiz Safa ile Merve Allah'ın işaretlerindendir. Her kim Beyt'i hacceder, yahut umre yaparsa, bunların arasında sa'y yapmasında bir beis yoktur." (Bakara: 158) ayeti hakkında görüşün nedir? Allah'a yemin olsun ki, Safa ile Merve arasında sa'y etmeyen kişiye bir günah yoktur." Aişle (r.a.); "Ey kardeşimin oğlu, ne kötü söz ettin. Eğer bu ayet senin tevil ettiğin gibi olsaydı; "O kimseye sa'y yapmamakta bir beis yoktur," şeklinde olurdu. Halbuki bu ayet ensar hakkında nazil olmuştur. Ensar, Müslüman olmadan önce Müşellel'deki azgın Menat putuna ibadet yaparak telbiye getiriyorlardı ve bundan sonra telbiye getiren Safa ile Merve arasında sa'y etmeyi hoş görmüyordu. Ensar Müslüman olunca, Rasulullah (s.a.v.)'e bu konuda sorarak; "Ya Rasulullah, biz Safa ile Merve arasında sa'y etmekten çekiniyorduk." dediler. Bunun üzerine Allahu Teala "Safa ile Merve Allah'ın şeairindendir." ayetini indirdi." Aişe şöyle devam etmiştir: "Rasulullah Safa ve Merve arasında sa'yı sünnet (meşru) kılmış olup bu sa'yı terk etmek kimsenin hakkı değildir."
2. Müslim'in, Aişe'den rivayet ettiğine göre Aişe (r.a.) şöyle demiştir: "Rasulullah (s.a.v.), Safa ile Merve arasında sa'y etmiştir. Müslümanlar da aynı şekilde sa'y ettiler. Böylece sa'y sünnet olmuş oldu. Ömrüme yemin olsun ki, Safa ile Merve arasında sa'y etmeyenin haccını Allah tamamlamaz."
3. Habibe binti Ebi Tecrah (Abdüddar oğullarından bir kadındır)'dan rivayet olunduğuna göre; o şöyle demiştir: "Kureyş'den kadınlarla birlikte Ebu Hüseyn'in alinin evine girdim. Rasulullah (s.a.v.) Safa ile Merve arasında sa'y ediyordu ve biz de ona bakıyorduk. Sa'yının şiddetinden elbisesi beline dolanmıştı ve hatta ben dizlerin görürüm, diyordum. Rasulullah'ın sa'y yaparken şöyle dediğin işittim: "Say ediniz, şüphesiz Allahu Teala sa'yı size gerekli kılmıştır." (İbn Mace, Ahmred ve Şafii)
4. Sa'y, hacc ve umrede bir ibadettir. Beyti tavaf etmek gibi, sa'y yapmak da hacc ve umrede bir rukün olmuştur.
İkinci Görüş:
İbn Abbas, Enes, İbn Zübeyr, İbn Sirin ve Ahmed'den bir rivayete göre, sa'y sünnet olup terkinden dolayı bir şey gerekmez. Delilleri şunlardır:
Safa Tepesi
1. Bunlar "(Safa ile Merve arasında) sa'y yapmasında bir beis yoktur." (Bakara: 158) ayetiyle delil getirmişlerdir. Sa'y yapana bir beis olmaması, say'ın vacib olmadığına delil olup, mübah olduğunu gösterir. Sa'yın sünnet olması ise "Allah'ın şearindendir." ayeti ile sabit olmuştur. Übeyre İbn Mesud'un mushafında; "Onların arasında tavaf etmemekte bir beis yoktur," şeklinde rivayet olunmuştur. Bu rivayet her ne kadar Kuran değilse de haber olma rütbesinden aşağı düşmez, böylece bu ifade diğer rivayetleri tefsir etmiş olur.
2. Sa'y adedi belli bir ibadettir. Beyt ile ilgili olmayıp bir rükun değildir. Şeytan taşlamak gibidir.
Üçüncü Görüş:
Ebu Hanife, Sevrî ve Hasan, Sa'yın vacip olup rükun olmadığı görüşündedirler. Sa'yı terketmekle hacc ve umre batıl olmaz. Terkeden kimseye kurban kesmek vacip olur.
Muğni kitabının sahibi bu görüşü tercih ederek demiştir ki:
1. Bu görüş evladır. Çünkü sa'yı gerekli kılan delil, mutlak gerekliliğe delalet etmektedir. Yoksa "bu olmadan farz tamamlanmaz" anlamında değildir.
2. Aişe (r.a.)'nın bu konudaki sözü, sahabeden ona muhalefet edenlerin sözüne terstir.
3. Binti Ebi Tecrah'ın hadisine gelince; İbnü'l-Münzir "Bu hadisi Abdullah bin Müemmel rivayet etmiş olup, hadis hakkında konuşulmuştur. Bu da hadisin bir hüküm ortaya koyduğuna delalet eder ki, bu delalet de sa'yın vacib olmasıdır.
4. Sa'y hakkındaki ayete gelince; bu ayet, insanlar cahiliyyet döneminde Safa ile Merve'deki iki put için sa'y ettiklerinden, İslam'a girdikten sonra bu yerde sa'y etmeyi kendilerine yasak sananlar hakkında nazil olmuştur.
Sa'yın Şartları
Sa'yın sıhhati için bir takım şartlar vardır.
1. Tavaftan sonra olması,
2. Yedi şavt (tur) olması,
3. Safa'dan başlayıp Merve'de bitirmesi,
4. Sa'yın, Safa ile Merve arasında uzanan yol boyunca yapılması.
Çünkü Rasulullah (s.a.v.) böyle yapmış; "Hac menasikinizi benden alın." demiştir. Şayet tavaftan önce sa'y eder veya Merve'den başlayıp Safa'da bitirirse veya Safa ile Merve arasındaki yol boyunca sa'y etmezse, sa'yı batıl olur.
Safa Tepesine Çıkmak
Safa Tepesi
Safa ile Merve tepelerine çıkmak, sa'yın sıhhati için şart değildir. Ancak bu iki tepe arasındaki mesafeyi tam olarak yürümesi, gidip gelirken her tepeyi adımlarıyla birleştirmesi gerekir. Eğer iki tepe arasındaki mesafeyi tam yürümezse, yürüyünceye kadar sa'yı yeterli olmaz.
Sa'yı Arka Arkaya Yapmak
Sa'yın arka arkaya yapılması şart değildir. Sa'yın şartlarını birleştirmeye mani olacak bir engel ortaya çıkar veya namaz başlarsa bundan dolayı sa'yını kesmesi caizdir. İşi bitince, yaptığı sa'yını üzerine bina ederek sa'yını tamamlar.
İbn Ömer'den rivayet olunduğuna göre; İbn Ömer (r.a.) Safa ile Merve arasında sa'y ederken bevli geldi de, bir kenara çekildi. Daha sonra su istedi. Abdest aldıktan sonra kalkıp sa'yını tamamladı. (Said bin Mansur)
Tavaf ise sa'yın ardı ardına yapılması şart olmadığı gibi sa'yın şartlarının da ard arda olması şart değildir.
Muğni kitabında yazarı demiştir ki; Ahmed, "sa'yı istirahat edinceye kadar veya akşama kadar tehir etmekte bir beis yoktur." demiştir. Ata ile Hasan, gündüzün evvelinde Kabe'yi tavaf edip Safa ile Merve arasında sa'yı akşama tehir etmekte bir beis görmezlerdi. Kasım ve Said bin Cübeyr de böyle yapmışlardır. Çünkü, sa'yın kendisinde ard arda yapmak gerekli olmayınca, sa'y ile tavaf arasında muvalat (birleştirmek) da evla yoluyla vacib olmaz.
Said bin Mansur'un rivayetine göre: Urve bin Zübeyer'i hanımı Sevde, Safa ile Merve arasındaki sa'yı kilosu çok fazla olduğu için, üç günde tamamlamıştır.
Sa'y Yaparken Temiz Olmakİlim ehlinin çoğu, Safa ile Merve arasında sa'yederken temiz olmanın şart olmadığı görüşüne varmışlardır.
Say alanının dışı
Çünkü Rasulullah (s.a.v.); Aişe'ye, hayız olduğu zaman; şöyle demiştir: "Hacıların yaptığı gibi yap. Ancak yıkanıncaya kadar Kabe'yi tavaf etme." (Müslim)
Aişe ve Ümmü Seleme (r.a.) şöyle demiştir: "Kadın tavaf edip iki rekat namaz kıldıktan sonra hayız olursa, Safa ile Merve arasında sa'y etsin." (Said bin Mansur)
Ancak kişinin bütün hacc ibadetlerinde temizlik üzere olması müstehabdır. Çünkü temizlik şer'an teşvik edilmiş bir iştir.
Yürüyerek ve Binek Üstünde Sa'y EtmekBinek üstünde ve yürüyerek sa'y yapmak caiz olup, ancak yürümek daha efdaldir.
İbn Abbas'ın rivayet ettiği hadiste Nebi aleyhisselam'ın yürüdüğü ifadesi vardır. Daha sonra, insanlar etrafına üşüşüp kalabalık olunca, onu görsünler ve soru sorabilsinler diye binek üstünde tavaf etmiştir. Ebu Tufeyl, İbn Abbas'a; "Safa ile Merve arasında binek üzerinde sa'y etmek, sünnet midir? Senin kavmin sünnet olduğunu sanıyorlar," deyince, İbn Abbas; "Hem doğru, hem yanlış söylüyorlar." dedi. Ebu Tufeyl "Hem doğru hem yanlış, ne demektir?" deyince İbn Abbas; "İnsanlar Rasulullah'ın etrafını sarınca, hatta evlerden akıl baliğ olmuş kız çocukları bile çıkıp "işte Muhammed, işte Muhammed" demeye başladılar. Rasulullah'ın huzurunda, ona yol açmak için insanlardan hiçbir kimse dövülmez ve öteye beriye itilmezdi. Böylece, Rasulullah'ın etrafında insanlar çoğalınca binek üstüde sa'y yapmıştır. Yürümek ve iki mil arasındaki vadide koşmak efdaldir." (Müslim)Binek üzerinde sa'y, her ne kadar caiz ise de, mekruhtur. Tirmizi şöyle demiştir: "Alimlerden bir topluluk özürsüz olarak binek üstünde Beyt'i tavaf etmeyi ve Safa ile Merve arasında sa'y etmeyi mekruh saymışlardır. Bu görüş Şafinindir. Malikilere göre; özürsüz binek üstünde sa'y eden, eğer vakit geçmemişse, sa'yı iade eder. Eğer vakit geçmişse kurban kesmesi gerekir. Çünkü gücü yettiği müddetçe sa'y yaparken yürümesi vacibdir. Ebu Hanife de böyle söylemiştir. Rasulullah'ın binek üzerinde sa'y etmesi, insanların çok olup kalabalığın bulunması sebebine bağlamışlardır. Bu bir özür sayılıp, binek üstünde bulunmayı gerektirmektedir."
İki Mil Arasında Koşmanın Müstehab Olduğuİki mil arası dışında, Safa ve Merve arasında yürümek mendubdur. İki mil arsında ise, remel yapmak mendubdur.
Daha önce geçen, Binti Ebi Tecrah hadisinde "Nebi aleyhisselamın koştuğu ve koşmasın şiddetinden elbisesinin üzerine dolandığı" geçmekteydi.
İbn Abbas'ın geçen hadisinde de "Yürümek ve koşmak efdaldir." şeklinde geçmektedir. Yani iki mil arasındaki vadinin ortasında koşmak, kalan yerlerde ise yürümek efdaldir. Ancak koşmadan yürümek de caizdir. Said bin Cübeyr'den rivayet olunduğuna göre, o demiştir ki: "İbn Ömer'i, Safa ile Merve arasında yürürken gördüm. Eğer koşarsan o da caizdir. Çünkü Rasulullah'ı koşarken de gördüm. Bana gelince; Ben ihtiyar bir adamım." (Ebu Davud ve Tirmizi)Bu mendubluk erkek hakkındadır. Kadına gelince; onun için koşmak mendub değildir. Bilakis kadın normal adımlarla yürür. Şafi'nin Aişe'den rivayet ettiğine göre, Aişe (r.a.) sa'y yaparken koşan kadınları gördü de, onlara: "Ancak biz örnek kişileriz... ey kadınlar size koşmak yoktur," dedi.
Safa ile Merve Tepesine Çıkmanın ve Kabe'ye Dönerek O Yerlerde Dua Etmenin Müstehab OlduğuKıbleye dönerek Safa ile Merve tepesine çıkmak ve orada din ve dünya ile ilgili dilediği duayı yapmak müstehabdır. Nebi aleyhisselam'ın fiilinden bilinmektedir ki Nebi aleyhisselam Safa kapısından çıktığında ve Safa'ya yaklaşınca;
"Safa ile Merve Allah'ın şeairindendir." (Bakara: 158) ayetini okudu ve
"Allah'ın başladığı ile başlıyorum." diyerek Safa'dan başladı Kabe'yi görecek şekilde Safa tepesine çıktı.
Sonra Kıble'ye dönerek "Allah birdir" dedi ve üç defa tekbir aldı ve Allah'a hamd ederek şöyle söyledi:
"Allah'tan başka ilah yoktur, yalnız O vardır, ortağı yoktur, mülk O'nundur, hamd O'nadır, diriltir ve öldürür, O her şeye kadirdir. Allah'tan başka ilah yoktur, yalnız O vardır. Vadini yerine getirdi, kuluna yardım etti, yalnız başına orduları dağıttı."
Sonra Safa ile Merve arasında yine dua etti. Yukarıdaki duayı üç defa tekrarladı. Sonra yürüyerek Merve'ye indi. Merve'ye gelince Kabe'yi görecek şekilde Merve tepesine çıktı. Safa'da yaptığı gibi Merve'de de yaptı. Nafi'den rivayet olunduğuna göre; o demiştir ki: "Abdullah bin Ömer (r.a.)'in Safa'da şöyle dua yaptığını işittim:
Merve'de Dua
"Allahım, şüphesiz Sen "Bana dua edin, duanızı kabul edeyim," buyurdun. Sen vadinden dönmezsin. Beni İslam'a hidayet ettiğin gibi, müslüman olarak canımı almanı senden istiyorum."
Safa ile Merve Arasında Dua EtmekSafa ile Merve arasında dua etmek, Allah'ı zikretmek ve Kuran okumak müstehabdır.
Rivayet olunmuştur ki, Nebi aleyhisselam sa'y ederken:
"Ey Rabbim, beni bağışla, bana merhamet et ve beni en sağlam yola ilet." derdi.
Yine rivayet olunduğuna göre; Nebi aleyhisselam;
"Ey Rabbim, beni bağışla, bana merhamet et, şüphesiz sen Aziz ve Kerim'sin" diye dua etmiştir.
Tavaf ve sa'y ile umre görevleri biter. Hacc-ı Temettu yapan, traş olmakla ve saçlarını kısaltmakla ihramdan çıkmış olur. Eğer Hacc-ı Kıran'a girmişse ihramı devam eder. Ancak kurban bayramı günü ihramdan çıkar. Hacc-ı Kıran yapana, farz tavafından sonra yapacağı sa'y yerine bu sa'y kafi gelir. Eğer Hacc-ı Temettu'e girmişse, farz tavaftan sonra bir kere daha sa'y yapar ve Tevriye günü (Zülhicce'in sekizinci)ne kadar Mekke'de kalır.
